Εκδήλωση – συζήτηση για τη διάκριση δημοσίου από ιδιωτικό/κρατικό και για εξεγέρσεις σε δημόσιους χώρους
ο χώρος ως κοινό
η έννοια του δημοσίου
Ο χώρος, μαθαίνουμε στο σχολείο, έχει τρεις διαστάσεις. Αυτές οι διαστάσεις μεταβάλλονται αδιάκοπα μέσα στην τέταρτη διάσταση του χρόνου. Αυτές οι αλλαγές υποκινούνται από την κοινωνική θέσμιση του χώρου. Η πρόσβαση, η αποφασισιμότητα και η ψυχική επένδυση του χώρου είναι χαρακτηριστική κάθε κοινωνίας. Η αγορά της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, το φουκωικό ψυχικό άσυλο, το εμπορικό κέντρο του ύστερου καπιταλισμού είναι χώροι που φανταζόμαστε πολύ διαφορετικά, όσο και τα υποκείμενα που ζουν και κινούνται μέσα σε αυτούς. Ο “α/α χώρος”, οι safe spaces της lgbtqi+ κοινότητας, ο κυβερνοχώρος είναι παραδείγματα που δείχνουν ότι η έννοια του χώρου αποδρά μεταφορικά από την τοπικότητα και αποκαλύπτουν τη σύνδεσή της με τη δόμηση μιας συλλογικότητας και με ειδικά κοινωνικο-ιστορικά νοήματα. Ωστόσο, αυτό που εξάγουμε όταν σκεπτόμαστε το χώρο σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι η ριζική κενότητα του, η αρνητικότητα του που πληρώνεται από άλλες κάθε φορά θετικές σημασίες και αποκρυσταλλώνεται σε θεσμούς.
Στην σημερινή κοινωνική συγκυρία συναντούμε κυρίως δυο προσδιορισμούς-θεσμίσεις του χώρου που συμπυκνώνονται στις έννοιες του ιδιωτικού και του φαινομενικά δημόσιου, που όμως υπόκειται ολοκληρωτικά στην δικαιοδοσία του κράτους με διαφορετικούς όρους προσβασιμότητας και αναμενόμενης συμπεριφοράς στον κάθε χώρο. Ο κρατικός αυτός χώρος στις τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες της Δύσης συνδέεται με την επιτήρηση και την υπερκατάτμηση σε μικρές ιδιωτικές σφαίρες όπου η εγγύτητα και το βλέμμα του άλλου σε πολλές περιπτώσεις εκλαμβάνεται ως απειλή. Και εδώ συμβαίνει αυτό το οποίο συμπυκνώνεται στο γνωστό παράδοξο κήρυγμα: “Ο (φαινομενικά) δημόσιος χώρος είναι όλων, αλλά δεν έχεις το δικαίωμα να κάνεις τίποτα εκεί!”. Έτσι δημιουργείται το κενό για να αξιοποιηθεί αυθαίρετα από άλλους. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα χώρων που υπήρχε κοινοτική προσβασιμότητα που εξαφανίστηκε με την περίφραξή τους από ιδιωτικά συμφέροντα – από την κοινή ιστορία κατάληψης πλατειών και πεζοδρομίων από τραπεζοκαθίσματα μέχρι τον μακρόχρονο αγώνα κοινοτήτων της ΒΑ Χαλκιδικής ενάντια στην περίφραξη και καταστροφή δασικών εκτάσεων για την κατασκευή μεταλλείων και πολλά άλλα…
Ο κρατικός αστικός χώρος φυσικά είναι ο χώρος που διαπερνάται από τους νόμους και την ιδεολογία του έθνους-κράτους και πρέπει να έχει μια συγκεκριμένη εμφάνιση. Αυτή η αισθητική της ομοιογένειας προσπαθεί να εκτοπίσει ό,τι την απειλεί από το φάσμα της ορατότητας, τοξικομανείς, άστεγους, μετανάστες και διεμφυλικά άτομα (βλέπε φιέστα ολυμπιακών αγώνων 2004).
Ωστόσο αυτός ο περιορισμένα κοινός χώρος είναι και ο χώρος της παρέμβασης, ατομικής ή συλλογικής. Η αρχιτεκτονική του αστικού χώρου συνθέτει θραύσματα πολλών εποχών και αλληλεπιδρά με τους ανθρώπους που κινούνται ενδιάμεσα, αφήνοντας τα δικά τους σημάδια. Τα αγάλματα και τα graffiti συνυπάρχουν και υποδεικνύουν την ανώνυμη συλλογικότητα που δημιουργεί και αμφισβητεί συνεχώς το παραδοσιακό. Σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές κρίσης της πολιτικής αντιπροσώπευσης οι άνθρωποι αναπόφευκτα συγκεντρώνονται σε κεντρικούς, πολυσύχναστους χώρους για να ανασυστήσουν κάποιο συλλογικό νόημα , να κοινοποιήσουν τις αρνήσεις τους και να διαμορφώσουν τελικά την εικόνα ενός νέου μέλλοντος. Τέτοια κινήματα συναντήσαμε τα τελευταία χρόνια στις πλατείες των “Αγανακτισμένων” σε Ελλάδα και Ισπανία , στην Αραβική Άνοιξη στην πλατεία Tahrir, στην εξέγερση στην Τουρκία στο πάρκο Gezi και στην πλατεία Taksim και στο πρόσφατο Nuit Debout στη Γαλλία. Το νήμα που ενώνει τις παραπάνω στιγμές, ανεξαρτήτως των διαφορετικών καταβολών και αποτελεσμάτων τους, είναι η επανανοηματοδότηση του χώρου ως αναπόσπαστου κομματιού μιας συλλογικότητας που θεσμίζει και η δυνατότητα της κοινωνίας να καθορίζει τους όρους της ζωής της σε σχέση με το περιβάλλον στο οποίο ζει.
Συνοπτικά, λοιπόν, δημόσιος είναι ο χώρος ο οποίος αυτοθεσμίζεται ενσυνείδητα από την συλλογικότητα με όρους άμεσης δημοκρατίας.
Κάτι ανάλογο σε πολύ μικρότερη κλίμακα μπορούμε να θεωρήσουμε και τους ελεύθερους κοινωνικούς χώρους και αυτοδιαχειριζόμενες δομές που αναδύονται στον αστικό ιστό και στηρίζονται στην κοινωνική νομιμοποίηση. Το Α.Κ.Ι. ξεκίνησε ως μια τέτοια πρωτοβουλία που στόχευε στην ανάσταση του εγκαταλελειμμένου κυλικείου για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών των διερχομένων από τη σχολή, αλλά και μια δυνατότητα να καθορίζουμε ανοιχτά και συλλογικά έναν χώρο και την (συν)ύπαρξή μας μέσα σε αυτόν σύμφωνα με τις επιθυμίες μας. Υπερβαίνοντας εμπόδια, κυριότερο εκ των οποίων η νοοτροπία που αναγνωρίζει στον χώρο του πανεπιστημίου μόνο τη στατική κτιριακή λειτουργία της πραγματοποίησης μαθημάτων, καταφέραμε να συνειδητοποιήσουμε έμπρακτα πως ο χώρος δεν έχει κάποια σταθερή ουσία, αλλά νοηματοδοτείται διαρκώς. Πράγματι, η πρώτη επιτυχία του Α.Κ.Ι. μάλλον ήταν ότι ανέδειξε την κατάληψη του χώρου ως πρώτο θέμα στη συνέλευση της σχολής, όπου άρχισε να διεκδικείται και από διάφορες ομάδες, διαδικασία που ουσιαστικά άφησε να αποδειχθεί ότι ο χώρος γενικά είναι πεδίο σύγκρουσης διαφορετικών θεωριών για την κυριότητά του και τη νομιμοποίηση αυτής.
Σημαντικό ζήτημα είναι ότι ο χώρος που πλαισιώνει το κυλικείο τυχαίνει να είναι ο χώρος του πανεπιστημίου. Ένας χώρος που στιγματίζεται αφενός από την σημασιοδότηση του ως του χώρου της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών, η οποία συμπορεύεται με την πολιτικά φορτισμένη έννοια του ασύλου, και αφετέρου με την ολοένα και περισσότερο επιδιωκόμενη σύνδεσή του με την αγορά που εντατικοποιεί τον χρόνο του πανεπιστημίου και εξαναγκάζει το περιεχόμενο της γνώσης του. Αυτός ο παραδοσιακός χώρος πολιτικής στράτευσης σταδιακά γίνεται επαγγελματικός χώρος με αυστηρότερη επιτήρηση στον οποίον δεν προβλέπεται καμία δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής. Αυτό ταιριάζει σε μια μεταδημοκρατική εποχή που η πολιτική είναι αδιάφορη για τους περισσότερους επιστήμονες και όλα τα πολιτικά ζητήματα είναι τελικά διαχειριστικού χαρακτήρα και λύνονται από ειδικούς επιστήμονες – της οικονομίας ως επί το πλείστον.
Σε αυτό το background το παράδειγμα της αυτονομίας, της αυτοδιαχείρισης και της απεριόριστης δυνατότητας έκφρασης που μπορεί να παρέχει ένας δημόσιος χώρος μπορεί να αποτελέσει μια απάντηση τόσο στην απόσυρση στην ιδιωτική σφαίρα και στην καταναλωτική δόμηση του τέλειου εαυτού όσο και στις προκατασκευασμένες ταυτότητες ιεραρχικών παρατάξεων που προσφέρουν είτε συγκυριακή κοινωνική συναναστροφή είτε μικρή δυνατότητα επιρροής στο χώρο ή τη συλλογικότητα…
Παρασκευή 3/11 στις 18:00
Ομιλητές:
Αλέξανδρος Σχισμένος
Κωνταντίνα Γκόντρα